Monopol naturalny rozumiany jest jako nieunikniona absolutna własność przedsiębiorstw produkcyjnych i usługowych w tych dziedzinach gospodarki, w których jej istnienie wynika z interesów państwa i ludności.
Termin monopol powstał z dwóch greckich słów: mono, co tłumaczy się jako jedno, oraz słowa poleo, oznaczającego „sprzedać”. Suwerenna własność branży jest w życiu niezwykle rzadka. Najczęściej wyłączne prawo do produkcji lub sprzedaży ma grupa osób.
Monopol jako prawo może być przyznany przez państwo pewnym przedsiębiorstwom, może powstać w sposób naturalny lub poprzez zajęcie dominującej pozycji na rynku. W wielu przypadkach istnieje również spisek producentów, którzy łączą się w grupę produkcyjną w celu wyparcia konkurentów.
Monopoly dzieli się na trzy typy:
- zamknięte, tj. monopol państwa, który chroni przed tworzeniem konkurencyjnego środowiska poprzez ustanawianie zakazów prawnych lub legislacyjnych;
- naturalne, gdy efektywne wykorzystanie zasobów jest możliwe tylko przy absolutnej własności produkcji;
- otwarte, powstające, gdy ze względu na okoliczności jedynym przedsiębiorcą jest producent i dostawca określonych towarów lub usług.
Monopoly to absolutna zasada jednego sprzedawcy lub producenta w określonym segmencie rynku. Sytuacja ta jest sprzeczna z normami wolnej konkurencji i gospodarki rynkowej, z wyjątkiem naturalnego monopolu w sytuacjach godzących w interesy państwa i jego ludności.
W zależności od sytuacji monopol może być usprawiedliwiony, przynoszący korzyści lub odwrotnie, naruszający normy i prawo. Sztucznie stworzona pozycja monopolistyczna, realizowana przez spisek grupy osób zjednoczonych w jednej firmie lub sojuszu, ma na celu wyeliminowanie konkurentów.
Najczęściej firmy działają według następującego schematu. Po pierwsze, następuje nieuzasadniony spadek cen, z którym mniejsze firmy nie są w stanie konkurować. W rezultacie większość z nich jest zamykana lub wykupywana przez przyszłych monopolistów. Po uzyskaniu autokracji ceny zaczynają rosnąć. Po pierwsze, konieczne jest odrobienie strat poniesionych wcześniej w wyniku agresywnej kampanii. Po drugie w celu uzyskania większych zysków.
Taki schemat pracy można wdrożyć w dużych branżach produkcyjnych, gdzie pojawienie się nowych konkurentów jest wykluczone ze względu na wysoką cenę wejścia do segmentu rynku. To przykład „niezdrowego” monopolu, który szkodzi państwu i konsumentom końcowym.
Czasami jednak konieczny jest monopol. Bank centralny jest jednym z najlepszych przykładów monopolu naturalnego. Trudno sobie wyobrazić, co by się stało, gdyby „prasa drukarska” była dostępna dla mas. Podobna sytuacja jest z liniami metra, kolejami i sieciami energetycznymi kraju.
Naturalny monopol państwowy powstaje tam, gdzie jego obecność jest uwarunkowana interesami państwa i bezpieczeństwem obywateli.
