Przy częściowej regulacji gospodarki, gdy konkurencja jest niepełna, konieczne staje się wprowadzenie ograniczeń w transakcjach walutowych. Centralnym ogniwem tego systemu regulacyjnego są instytucje pełniące rolę agentów kontroli walutowej.
Kontrola walutowa jest zwykle wprowadzana w tych krajach, w których waluta nie ma statusu swobodnie wymienialnej. W tych warunkach szczególnego znaczenia nabiera regulacja transakcji kupna i sprzedaży środków dewizowych, a także kontrola przepływu waluty przez granicę państwa. Rząd z reguły wywiera wpływ na rynek walutowy metodami legislacyjnymi.
Lista organów pełniących funkcje kontroli walutowej jest regulowana przez ustawę federalną „O regulacji walutowej i kontroli walutowej”. Kontrola walutowa oznacza specjalny system środków, które państwo podejmuje w celu przestrzegania zasad podczas przeprowadzania transakcji walutowych.
Podstawą kontroli jest ograniczenie prawa obywateli do zakupu waluty obcej, a także możliwość nabycia waluty krajowej przez nierezydentów. Takie ramy są potrzebne, aby zapobiec możliwym odpływom kapitału. Kontrole walutowe są zwykle wprowadzane w krajach, w których waluty są częściowo regulowane. Państwa o stabilnych gospodarkach nie odczuwają pilnej potrzeby kontroli wymiany walut.
Agentami kontroli walutowej na terytorium Federacji Rosyjskiej są upoważnione banki podległe Bankowi Centralnemu Federacji Rosyjskiej; Wnieszekonombank; organy celne i podatkowe; profesjonalni i stali uczestnicy rynku papierów wartościowych (w tym posiadacze rejestrów). Podmioty te różnią się od organów kontroli dewizowej tym, że nie mogą stosować środków karnych wobec uczestników rynku, którzy naruszają prawo dewizowe. Status agenta kontroli waluty nie daje instytucji prawa do żądania usunięcia stwierdzonych naruszeń.
Funkcje agentów obejmują sprawdzanie stopnia zgodności transakcji walutowych z obowiązującymi przepisami; weryfikacja księgowości i raportowania w zakresie transakcji walutowych; weryfikacja dokumentacji związanej z prowadzeniem rachunków walutowych.
Agenci kontroli walut muszą niezwłocznie dostarczać organom regulacyjnym informacje o swoich działaniach związanych z transakcjami walutowymi. Do obowiązków tych instytucji należy także przestrzeganie tajemnic urzędowych, handlowych i bankowych, do których dostęp uzyskują w związku z wykonywaniem swojej działalności.
W przypadku, gdy agenci kontroli dewiz w trakcie swojej działalności wykryją naruszenia zasad ustanowionych przez prawo, przekazują odpowiednie informacje organowi kontroli dewiz, który ma prawo nałożyć sankcje na sprawcę. Takie informacje obejmują dane dotyczące osoby fizycznej lub prawnej; opis naruszenia; wskazanie naruszonego aktu prawnego; kwota nielegalnej transakcji.
W swojej działalności organizacje działające jako agenci kontroli dewizowej wychodzą od niepodważalnego priorytetu działań gospodarczych w realizacji polityki państwa w złożonym i odpowiedzialnym obszarze regulacji dewizowej. Takie działanie powinno wykluczać niepotrzebną ingerencję organów państwowych w sprawy regulacji dewizowej.
Kluczowym ogniwem w systemie regulacji transakcji walutowych w Federacji Rosyjskiej są autoryzowane banki. Instytucje te mają prawo do monopolistycznej certyfikacji transakcji dokonywanych przez inne banki i uczestników rynku walutowego.
Banki te, jako agenci kontroli dewizowej, sprawdzają zezwolenia i specjalne licencje uprawniające do dokonywania operacji dewizowych, a także kontrolują wypełnianie zobowiązań do sprzedaży środków dewizowych otrzymanych z operacji eksportowych.
Status tych uczestników rynku nie tylko daje im prawo do samodzielnego przeprowadzania transakcji walutowych, ale implikuje również obowiązek zachowania pełnej kontroli walutowej, w tym sprawdzania transakcji eksportowo-importowych oraz prawidłowego przekazywania wpływów na rachunki tranzytowe.
Potrzeba instytucji agentów kontroli waluty wynika z faktu, że przy wprowadzaniu surowych zasad regulacji waluty powstaje „czarny rynek”, na którym wymiana walut odbywa się z naruszeniem prawa. Skutkiem takich nielegalnych transakcji jest sytuacja, w której realny kurs walutowy znacznie odbiega od ustalonego przez państwo. Obecność systemu agencji rządowych i agentów kontroli dewizowej pozwala na ograniczenie szarego rynku wymiany walut.
